میدان نقش جهان؛ نگین انگشتر پرنقش‌ونگار اصفهان (قسمت اول)

میدان نقش جهان کجاست؟

میدان نقش جهان در مرکز اصفهان قرار دارد و از خیابان‌های سپه و حافظ می توان به آن دسترسی داشت.

مساحت میدان نقش جهان چقدر است؟

طول این میدان مستطیلی 520 و عرض آن 158 متر است و یکی از بزرگ‌ترین میادین تاریخی در جهان محسوب می‌شود.

چه دیدنی‌هایی در میدان نقش جهان وجود دارد؟

عالی قاپو، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله، سردر و بازار قیصریه.

چرا میدان نقش جهان، نقش جهان است؟

نقش جهان فقط یک میدان نیست، یک مجموعه از آثار تاریخی دوران صفویه است که در قلب اصفهان قرار دارد. تا پیش از دوران صفویه به جای میدان باغ بزرگی قرار داشت، اما با تغییر پایتخت ایران از قزوین به اصفهان در دوران صفویه، سرنوشت باغ تغییر کرد. علت اصلی شهرت مجموعه نقش جهان این است که شاه عباس صفوی این منطقه را به‌عنوان دولت‌خانه خود در نظر گرفت و عمارت‌های مختلفی در آن بنا کرد. مساجد، عمارت‌ها و خانه‌های قدیمی این منطقه شهرت نقش جهان را بیشتر کرده‌ است.

معماران نقش جهان، برای ساخت این میدان از نقشه میدان عتیق اصفهان که یکی از میدان‌های قدیمی شهر بود، الگوبرداری کردند. بناهای تاریخی میدان عتیق به‌مرور زمان تخریب شد و چیز زیادی از آن باقی نماند، اما مسئولان اصفهان دوباره آن را بازسازی کرده‌اند و اکنون با نام میدان امام علی شناخته می‌شود و از دیگر جاهای دیدنی اصفهان است.

میدان امام اصفهان جزو اولین جاذبه‌های ایران بود که در سال 1358 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شد. این میدان، پیش از آن، در سال 1313 در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته بود. اگر در میدان قدم بزنید، در گوشه‌وکنار آن لهجه‌ها و گویش‌های مختلف ایرانی و حتی زبان‌های خارجی را می‌شنوید و این نشان می‌دهد نقش جهان اصفهان یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان برای گردشگران ایرانی و خارجی است.

در هر ضلع از میدان نقش جهان دیدنی‌های مختلفی وجود دارد. مسجد شاه در ضلع جنوبی، عالی قاپو در ضلع شرقی، مسجد شیخ لطف‌الله در ضلع غربی و سردر قیصریه در ضلع شمالی میدان قرار دارند. علاوه بر آن حجره‌های بازار در دو قسمت بیرونی و داخلی میدان ساخته شده‌ است. خلاصه که وجب به وجب میدان امام اصفهان دیدنی است و نباید جایی را قلم بیندازید.

سفر به گذشته نقش جهان

همان‌ طور که قبل‌تر گفتم، قبلا به جای میدان بزرگ باغ بزرگی بود و در میان آن عمارت‌های نظامی از دوران تیموریان دیده می‌شد. تا پیش از صفویه، مراسم‌های مختلف در این محل برگزار می‌شد و به یکی از مناطق اصلی اصفهان تبدیل شده بود. البته در آن زمان میدان هنوز به اوج شکوفایی نرسیده بود؛ همه‌چیز از وقتی آغاز شد که شاه عباس اول به اصفهان آمد و معماران خبره را برای آبادکردن شهر به کار گرفت.

معماران بزرگ زمان شاه عباس با الهام از معماری میدان عتیق، میدان امیر چخماق یزد و عمارت‌های سلطنتی قزوین، نقش جهان را بنا کردند. در ابتدا وسط میدان محلی برای عبورومرور عابران و چهارپایان بود و در اطراف حجره‌ها و بناهایی برای تجارت وجود داشت، به‌مرور زمان شاه عباس دوم تغییرات بیشتری در میدان به وجود آورد و فرم کنونی آن طی سال‌های 981 تا 995 شمسی شکل گرفت.

دوران اوج میدان بزرگ اصفهان بعد از ضعیف‌شدن صفویان به پایان رسید. آخرین شاهان صفوی توجه زیادی به وضعیت میدان نداشتند و نتیجه آن شد که آبادانی و ابهت میدان از دست رفت. اوضاع با حمله افغان‌ها بدتر شد. در میان پادشاهان قاجار هم کسی برای نقش جهان اصفهان دل نسوزاند. نتیجه این بی‌توجهی‌ها تخریب نقاره‌خانه میدان و عمارت ساعت بود.

رضاشاه پهلوی اولین کسی بود که بعد از مدت‌ها به این میدان رسیدگی کرد و با بازسازی عمارت‌ ها و حجره‌ها نوای زندگی را در آن به صدا درآورد. بعد از اقدامات رضاشاه، مردم دوباره به نقش جهان برگشتند و مشغول تفریح و تجارت در این میدان بزرگ شدند. کم‌کم پای گردشگران هم به میدان باز شد و بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی از زیبایی‌های این میدان در کتاب‌ها و سفرنامه‌هایشان نوشتند.

در گذشته چه رویدادهای مهمی در این میدان برگزار می‌شد؟

میدان امام اصفهان داستان‌های بسیاری را از سر گذرانده و شاهد مراسم‌های مختلف بوده است. در زمان صفوی و پهلوی جشن‌های سلطنتی بسیاری در این میدان برگزار می‌شد، ارتش در میدان رژه می‌رفت و مردم در مناسبت‌های مختلف مثل نوروز و یلدا در میدان جمع می‌شدند.

یکی از قدیمی‌ترین خاطرات نقش جهان که امروز کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شود، برگزاری مسابقات چوگان در آن است. این میدان بزرگ‌ترین و اولین میدان چوگان دنیاست. بسیاری از میدان‌های چوگان در سراسر جهان با الهام از معماری نقش جهان ساخته شده‌ است.

چوگان ورزشی است که پیشینه آن به ایرانیان برمی‌گردد و اصفهانی‌ها هم از زمان تیموریان به‌صورت حرفه‌ای چوگان بازی می‌کردند. در روایت‌هایی که درباره میدان باقی مانده می‌شنویم که بخشی از باغ بزرگ نقش جهان، میدان چوگان بوده است. شاهان صفوی هم با حفظ میدان چوگان، مناطق اطراف آن را آباد کردند.

میدان نقش جهان در دوران صفوی به یک مرکز ورزشی، سیاسی و تجاری تبدیل شده بود. با برگزاری هر جشن سلطنتی، گروهی از ورزشکاران به میدان می‌آمدند و چوگان بازی می‌کردند. پادشاهان هم از ایوان عمارت‌ها به تماشای سوارکاران حرفه‌ای چوگان می‌نشستند و لذت می‌بردند.

چرا به این میدان، نقش جهان می‌گویند؟

زمانی که شاه عباس صفوی برای اولین بار این میدان را بنا کرد، به نام «میدان نو» مشهور شد. بعد از آن کم کم به نام‌های دیگری چون «میدان قصر»، «میدان سلطنتی» و «میدان اصلی» هم شناخته شد. تا پیش از انقلاب مردم این میدان را با نام میدان شاه می‌شناختند، اما بعد از سال 57 مقامات جمهوری اسلامی نام میدان را به میدان امام اصفهان تغییر دادند. البته این نام هم برای میدان ماندگار نبود و در نهایت دوباره به نام اصیل خود بازگشت و به میدان نقش جهان مشهور شد.

نقش جهان نامی بسیار قدیمی است و به باغی که پیش از میدان در این منطقه وجود داشته بازمی‌گردد. در کتب تاریخی نوشته شده نام باغ نقش جهان اصفهان از شهری به همین نام در آذربایجان گرفته شده؛ این شهر اکنون با نام نخجوان شناخته می‌شود. اکنون مجموعه نقش جهان دوباره به همین نام مشهور شده و کمتر کسی از الفاظ میدان امام یا میدان شاه استفاده می‌کند.

معماری مسحورکننده میدان

والتر هینتس، ایران‌شناس آلمانی، می‌گوید زمانی که میدان نقش جهان ساخته شد، بزرگ‌ترین میدان جهان بود که از نظر معماری و اصول شهرسازی در سراسر دنیا نظیر نداشته است.

میدان نقش جهان هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های تاریخی دنیاست و حتی از میدان سرخ مسکو هم بزرگ‌تر است. از جذابیت معماری میدان هم همین بس که به شما اجازه نمی‌دهد حتی برای یک لحظه دوربین را زمین بگذارید! حتی ما اصفهانی‌ها هم بعد از سال‌ها رفتن و آمدن به میدان هنوز از عکاسی و تماشای معماری زیبای عمارت‌های میدان خسته نشده‌ایم.

هر گوشه از میدان را نگاه کنید، جاذبه معماری منحصربه‌فردی می‌بینید که اگر بخواهم درباره آن‌ها با شما صحبت کنم، احتمالا می‌توانم هزاران کلمه بنویسم. حتی اگر مجالی برای نوشتن داشتم، باز هم سخنم را با این عبارت تمام می‌کردم: شنیدن کی بوَد مانند دیدن؟

در برخی از قسمت‌های میدان کاشی‌ها و نقش و نگاری فیروزه‌ای رنگ توجه گردشگران را جلب می‌کنند و در قسمت‌های دیگر خشت‌های گلی ساده‌ای که به شیوه‌ای هنرمندانه روی هم چیده شده‌ و حجره‌ها را ساخته‌ است.

پادشاه معماری نقش جهان هم عمارت عالی قاپوست که از هر آجرش هنر می‌بارد! البته این پادشاه وزیر و خدم‌وحشم هم دارد؛ مسجد جامع اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله، سردرها و بازار هم اشرافیان معماری اصفهان هستند که در قسمت‌های بعدی به توصیف آن‌ها هم می‌رسیم. با دیدن معماری نقش جهان می‌توانید درک کنید اوج هنر یک معمار چقدر می‌تواند باشد.

منبع: مجله علی بابا